Het verhaal
Ik heb een zwak voor film. Een goede film weet, met de juiste combinatie van een goed verhaal, uitgekiende beelden, acteurs die begrijpen waarover het in essentie gaat en de juiste muziek, te vatten wat met woorden moeilijk te vatten valt. ‘The Railway Man’ (2013) heeft het allemaal. De film is een verfilming van de biografie van Eric Slomax, een Brits officier die gedurende de Tweede Wereldoorlog, samen met zijn mede-officieren, door de Japanners wordt gevangengenomen en opgesloten in een werkkamp in Singapore. Daarmee kregen ze het statuut van ‘Far East prisoners of war’. De film wordt door een stevige cast gedragen. Collin Firth, die de rol van de oudere Eric Slomax vertolkt, ontmoet in een treincoupé Nicole Kidman, die de rol van Patricia Wallace vertolkt. 
Wallace ziet iets in het slordige chique van Slomax en hij valt blijkbaar voor het onderkoeld charisma van Wallace. Er gebeurt iets met Slomax. Hij hecht heel veel belang aan zijn onderonsjes met zijn oorlogsvrienden, maar toch neemt hij opeens afscheid van hen om spoorslags terug naar het station te keren. Op zoek naar de trein waarvan hij denkt dat Wallace deze neemt. Hij heeft geluk. In het station ontmoet hij weer Wallace. Ze is enigszins verrast en niet verrast om Slomax terug te zien. ‘Ik neem de trein.’: liegt hij. ‘Het is het eindstation.’: glimlacht zij. Ze eindigen in het wat sjofele huis van Slomax waar Slomax a souper in elkaar probeert te flansen. Wallace heeft als verstandige vrouw door wat er aan het gebeuren is en zoent Slomax vol op de mond. Hij glimlacht en zij zegt: ‘Ik heb nog nooit een man met een snor gezoend en het zal de laatste keer zijn!’. Slomax antwoordt gevat: ‘ En wat als de man zijn snor afscheert?’. ‘Dat zou fijn zijn.’: repliceert zij. Het is de eerste stap van een lange odyssée. Slomax en Wallace huwen, maar Wallace (Patti vanaf dan) stoot steeds meer op de vreemde kenmerken van haar man. Hij kan agressief zijn, sluit zich op en schermt bewust bepaalde gespreksonderwerpen af. De relatie komt onder druk te staan en op het moment dat Eric een ambtenaar van de gasmaatschappij met een mes te lijf gaat wordt het Patti te veel. Ze besluit om contact op te nemen met de vrienden van Eric en het geheim van haar man te ontrafelen. Een vriend van Eric duikt met haar in Eric’s geheim. De waarheid is ongemeen hard. Gedurende zijn gevangenschap bouwde Eric met oude onderdelen van radio’s en wagens een radio-ontvanger waarmee de krijgsgevangenen op de hoogte wilde blijven van het reilen en zeilen in de buitenwereld. Gedurende een fouillering van het werkkamp wordt de radio gevonden en geeft Eric toe dat hij deze maakte. Deels om zijn kameraden te beschermen. Het is het begin van een nachtmerrie. Hij wordt twee weken lang genadeloos gemarteld en verkracht door de Kempeitai, de Japanse geheime politie. De invasie van de Britse paracommando’s maakte een einde aan deze hel. Patti kent eindelijk het gruwelijke geheim van haar man maar weet nog steeds niet of ze haar huwelijk kan redden. Op een dag legt Finlay, een oorlogsmakker van Eric, Eric een krantenartikel voor. Takashi Nagasi, Eric’s folteraar, heeft blijkbaar de oorlog overleefd en leidt toeristen rond op de site waar Eric de gruwel moest ondergaan. 
Finlay vraagt aan Eric om wraak te nemen en een einde te maken aan het haten. Maar Eric kan het niet. Eric en Finlay nemen voor de laatste keer afscheid van elkaar, want een paar uren na het vertrek van Finlay rinkelt de telefoon. Finlay heeft zich gezelfmoord. Patti voelt dat ze met haar man in een finale impasse is terechtgekomen. Als het lijden van haar man niet stopt bestaat de kans dat ook hij uit het leven stapt. Het is een kantelpunt in de geschiedenis. Eric besluit om terug te keren naar het folterkamp van de Kempeitai en zijn folteraar recht in de ogen te kijken. Het resultaat is een omgekeerde situatie. De gefolterde wordt een folteraar die beetje bij beetje de rationalisatie van Takashi Nagasi afbreekt waardoor ook hij de gruwel, die hij zelf aanrichtte, in de ogen moet kijken. Eric sluit Takashi Nagasi op in de kooi waarin hij werd opgesloten en stapt de deur, van de kamer waar hij gefolterd werd, door. Het is het moment waarop hij de deur van de kast met verdrongen herinneringen opentrekt. Eric werd dagenlang ge-waterboard. Hij schreeuwde om zijn moeder’s hulp en vertelde uiteindelijk de Kempeitai uitgeput de waarheid. Datgene wat hij met zijn ineen geknutselde radio vernam: de Japanners waren de oorlog op alle fronten aan het verliezen. Eric keert terug naar zijn folteraar, bevrijdt hem en keer terug naar Groot-Brittannië. Als hij, thuisgekomen, aanbelt opent Patti verbaasd de deur. Na gevrijd te hebben vraagt ze hem: “Ik dacht je nooit meer terug te zien. Waarom ben je Finlay niet achterna gegaan?”. Eric antwoordt: “ Finlay had jou niet!”. 
Het is de finale. Eric en Patti reizen samen af naar Singapore en bezoeken de plaats waar Eric’s nachtmerrie begon. In de verte zien ze Takashi Nagassi. Eric stapt op hem af en overhandigt hem een brief waarin hij zegt dat het haten moet stoppen. Takashi Nagashi barst in tranen uit en erkent dat hij en de Kempeitai de Britten op de meest gruwelijke manier hebben behandeld. Hij buigt nederig het hoofd en vraagt om vergiffenis … Patti kijkt vanop een afstand toe en ziet hoe haar man zijn voormalig folteraar vergeeft. Het is een aandoenlijk tafereel, de rijzige Brit sluit de kleine huilende Japanner in de armen. Eric Slomax werd drieënnegentig jaar oud en bleef tot op het laatste van zijn dagen een goede vriend van Takashi Nagassi. Hij stierf met Patti aan zijn zijde.
PTSS
Eric leed aan een ziekte die we vandaag Post-Traumatische Stress-Stoornis noemen (PTSS). PTSS is veel meer dan een psychologische ziekte. Mensen die gedurende een lange tijd aan een situatie worden blootgesteld die levensbedreigend is voor henzelf of andere mensen (!) ondergaan een verandering van het brein. De amygdala (inclusief de basolaterale amygdala) ondergaat een verandering onder impuls van de systematische stress. Dit deel van het brein capteert emoties in een sociale context en werkt daarbij zeer nauw samen met de hypocampus. De laatste is een soort van poort naar het lange-termijn geheugen. Onder impuls van extreme situaties krijgen beiden het hard te verduren. Empirisch onderzoek toont aan dat de amygdala zal vergroten en dat de hypocampus atrofieert en aftakelt. Het resultaat is enerzijds een overgevoelige reactie op stresserende situaties. De amygdala is uitvergroot en overgevoelig. De geatrofieerde hypocampus zorgt voor cognitieve problemen in denken en geheugen aangezien hij moeilijkheden ondervindt om nieuwe herinneringen toe te voegen aan het lange-termijn geheugen of om herinneringen uit het lange-termijn geheugen op te halen. Er is een probleem in de beide richtingen. Is de atrofie een beschermende reactie of eerder een ongewilde aftakeling? Het tweede lijkt eerder het geval te zijn. Oorlogsveteranen hebben zeer duidelijk een beschadigde hypocampus. Net zoals dat kinderen die maandenlang worden blootgesteld aan mishandeling ook een beschadiging van de hypocampus ontwikkelen. Een mens is niet gemaakt om mishandeld te worden en te mishandelen. Leed Takashi Nagassi ook aan een vorm van PTSS? Dat zou kunnen. Ook hij had last van een verstoorde cognitieve functie. Een mens is niet ontwikkeld om een soortgenoot te doden. Dronepiloten, bijvoorbeeld, volgen met hun state-of-the-art-technologie dagenlang, soms wekenlang, een potentieel doelwit om uiteindelijk vanuit hun cyberstoel het doelwit koudweg uit te schakelen. Nadien gaan ze naar de kantine om rustig een donut soldaat te maken. Niets is minder waar. Dronepiloten beginnen een vergrootte amygdala en een geatrofieerde hypocampus te ontwikkelen. Met andere woorden, ze ontwikkelen PTSS. En ja, de mens is in staat tot geweld. Maar de mens ontwikkelt gewelddadig gedrag in een sociale en een pro-sociale context. Een context waarin hij zijn lotgenoten moet beschermen, geweld deel uitmaakt van zijn groep of een context waarin het slachtoffer wordt gedegradeerd tot een categorie van niet-menselijke aard. Als propagandisten in hun discours mensen in niet-menselijke categorieën beginnen te plaatsen komen we op een moreel hellend vlak terecht waarin mensen folteraars en gefolterden worden.
Paradox van PTSS
Hulpverleners worden geregeld geconfronteerd met trauma en de gevolgen hiervan. In heel veel de gevallen zijn de gevolgen sluipend en op lange termijn sociaal allesvernietigend. De gedragsverandering van het slachtoffer legt bijzonder veel druk op de directe sociale omgeving van het slachtoffer. Het resultaat is dat het slachtoffer slachtoffers begint te maken en dat daarmee het eigen trauma herbevestigt. Er ontstaan conflicten, vermijdende conflicten, … en zonder een goede begeleiding van het slachtoffer en zijn sociale context wacht er een verstoorde relatie en zelfs een breuk. Het slachtoffer wordt weer slachtoffer en dat is een paradox. In het geval van Eric Slomax had de relatie met Patti kunnen stuklopen omdat zijn gedragsverandering haar meesleepte in het slachtofferschap. In zekere zin heeft PTSS een beschermende functie omdat de persoon die aan PTSS lijdt bijzonder gevoelig wordt voor bepaalde situaties en zich met zijn gedrag lijkt te beschermen tegen nieuwe negatieve ervaringen. Zowel geheugen als nieuwe ervaringen worden door de amygdala en de hypocampus vervormd. Maar de schaduwzijde is dat de sociale context wordt geconfronteerd met de schaduwzijde van dit fenomeen en op een gegeven moment een keuze moet maken: “Bescherm ik mezelf of bescherm ik mezelf niet?”. En daar buigt de functionaliteit van de PTSS om naar een dysfunctionaliteit met alleen maar slachtoffers.
Paradox voorbij
Een hulpverlener wordt vroeg of laat geconfronteerd met de vraag: “Moeten we terugkeren naar een sociale context waarin een cliënt verwaarloosd en mishandeld werd?”. Er is geen duidelijk antwoord te geven op die vraag. Zoals in heel veel de gevallen hangt het van de context af. Eric Slomax had zeer goede redenen om terug te keren naar de context waarin het trauma ontstond en de belangrijkste reden was Patti. Dat zei hij zelf toen de finale van de film zich op gang trok. Hij was samen met Patti in de paradox van de PTSS terechtgekomen. De relatie tussen hen beiden werd beschadigd en hij wist dat hij iets zou moeten ondernemen om Patti niet mee te slepen in het slachtofferschap en daarmee te zorgen dat hij opnieuw slachtoffer zou worden. Anders zouden ze beiden verliezers zijn. Vandaar dat hij terugkeert naar het folterkamp om de confrontatie met Takashi Nagassi aan te gaan. En ginds gebeurt wat niemand voor mogelijk hield. Eric keert de rollen om. Hij neemt de controle over de situatie en stapt uit zijn slachtofferschap door zelf de “folteraar” te worden. Al zal hij nooit overgaan tot een daadwerkelijke fysieke mishandeling, maar hij breekt het rationaliserende pantser van Takashi Nagassi af tot deze erkent wat hij aangericht heeft. Eric heeft de controle over de situatie. De film, maar ook de hulpverleningspraktijk tonen aan dat de confrontatie met de traumatiserende context helpend kan zijn als (I) het slachtoffer heel veel te verliezen heeft als hij de situatie behoudt zoals deze is en (II) de hulpverlener mee zoekt naar manieren en mogelijkheden die het slachtoffer helpen om geen slachtoffer meer te zijn. Met andere woorden, de cliënt is meester (met grote “M”) over de randvoorwaarden van zijn veiligheid. De cliënt heeft de controle. Dit was het kantelmoment in de geschiedenis van Eric Slomax en het kantelmoment in het leven van veel mensen met een leergeschiedenis van traumata. Door zelf de controle te krijgen over de situatie leren ze, met nieuwe ervaringen, dat ze geen slachtoffer zijn maar (M)eester zijn over hun eigen leven. Stapsgewijs komen er nieuwe ervaringen en het ene leidt tot het andere. Soms ontstaan er nieuwe en innige vriendschappen tussen het voormalig slachtoffer en de voormalige dader. Eric Slomax en Takashi Nagassi zijn geen uitzonderingen.
De randvoorwaarden
Er zijn natuurlijk een paar aandachtspunten. Bijvoorbeeld, de vriend van Eric Slomax, Finlay, zat in een andere situatie. Hij stuurde Eric op wraakmissie en moedigde hem aan om Takashi Nagassi te folteren. Uiteindelijk deed Eric dit niet en pleegde Finlay zelfmoord. Vanwaar komt deze onverwachte wending? Om te beginnen was Finlay een eenzaat. Hij had geen partner zoals Patti. Eric erkende op een cruciaal moment het belang en de waarde van Patti in zijn leven. Zij hield hem in het rijk van de levenden. Finlay had met zijn zelfmoord niets te verliezen. Meer nog, met zijn zelfmoord zette hij een punt achter zijn geschiedenis van trauma en gevolgen. Dat beantwoordt nog niet de laatste vraag: “Waarom vermoordde Eric Takashi Nagassi niet? Of waarom folterde Eric Takashi Nagassi niet?”. Hij zal ongetwijfeld die intentie hebben gehad, maar hij bedacht zich op het moment dat hij op het punt stond om de arm van Takashi Nagassi genadeloos te breken. Eric zou opnieuw van zichzelf een slachtoffer gemaakt hebben. Zich opnieuw opgezadeld hebben met een traumatiserende ervaring, zijn relatie met Patti verder onder druk gezet hebben, enzovoorts. Het doorbreken van de cirkel van geweld en tegengeweld was de enige oplossing. Ooit moet het haten stoppen! Vergeving was de enige oplossing. En daarmee hebben we de laatste randvoorwaarde te pakken. Vergeving is enkel mogelijk als er voldoende liefde is en de verderzetting van de haat ook die liefde dreigt te vernietigen. Eric moest Takashi Nagassi vergeven. Niet omwille van Takashi Nagassi, maar omwille van zichzelf. Anders zou hij ook Patti verliezen, de vrouw die hij op een mooie dag in de treincoupé ontmoette en daarmee zijn leven redde.
Bart Libbrecht